ΒιβλιοπωλείοΚύβος

Παράδοξο βιβλίο, για το οποίο συνεργάστηκαν ένας σκηνοθέτης, ένας φιλόλογος και ένας θεατρολόγος, που τυχαίνει να είναι και οι τρεις το ίδιο πρόσωπο - ο Σπύρος Ευαγγελάτος - το Ιφιγένεια [εν Ληξουρίω] περιέχει ως κύριο κείμενο την ομώνυμη διασκευή της ιδιότυπης τραγωδίας του κεφαλονίτη ποιητή Πέτρου Κατσαΐτη (1660/65-1738/42).
Η διασκευή, που ανεβάστηκε από τον θίασο του «Αμφιθεάτρου» το 1979, είναι αποτέλεσμα δραματουργικής επεξεργασίας του έργου από τον Ευαγγελάτο: περικοπής μεγάλου αριθμού στίχων (αναγκαίων ίσως για τις προσληπτικές συνήθειες της εποχής, περιττών για τα σημερινά θεατρικά δεδομένα), εκμετάλλευσης των επιλογικών στίχων του έργου για τη δημιουργία νέου προσώπου, του "Ποιητή", μετάθεσης κάποιων στίχων, προσθήκης ορισμένων άλλων, γραμμένων με το ύφος του Κατσαΐτη, για εξυπηρέτηση δραματουργικών αναγκών (κυρίως για τη σύνδεση σκηνών).
Με λίγα λόγια, παρέμβασης που εκσυγχρονίζει το έργο του Κατσαΐτη εξουδετερώνοντας τα αδιάφορα σήμερα σημεία του και καθιστώντας το ικανό να παρασταθεί ολοζώντανο στη σημερινή σκηνή.
Καθώς δεν είμαι θεατρολόγος, δεν νομίζω ότι θα ενδιέφερε η άποψή μου για τέτοιου είδους εκσυγχρονισμούς. Πάντως η παράσταση του διασκευασμένου έργου για όσους έτυχε να τη δουν (αλλά και όπως μαρτυρούν οι κριτικές που γράφτηκαν γι' αυτήν, οι οποίες βρίσκονται συγκεντρωμένες στο τέλος του βιβλίου) ήταν εξαιρετικά επιτυχής, γεγονός που δεν θα πρέπει να οφειλόταν μόνο στη σκηνοθεσία. Ομως η σημασία του βιβλίου του Ευαγγελάτου δεν βρίσκεται μόνο στο ότι διασώζει το κείμενο της παράστασης του "Αμφιθεάτρου", αλλά και στο ότι περιέχει δύο ακόμη στοιχεία, που διευρύνουν το θεατρικό γεγονός καθιστώντας το και φιλολογικό.
Το πρώτο είναι η παρουσία, δίπλα στο διασκευασμένο κείμενο του Κατσαΐτη, των σκηνοθετικών σημειώσεων της παράστασης του "Αμφιθεάτρου". Το γεγονός θα είχε θεατρολογικό μόνο ενδιαφέρον, αν η περιγραφή της σκηνοθεσίας του 1979 δεν δινόταν με έναν ευρηματικό τρόπο: μέσα από την περιγραφή από κεφαλονίτη θεατή της εποχής του Κατσαΐτη μιας φανταστικής παράστασης του διασκευασμένου έργου. Πρόκειται για το κοινότοπο λογοτεχνικό τέχνασμα της εύρεσης παλαιού χειρογράφου, με τη διαφορά ότι το χειρόγραφο του φανταστικού θεατή είναι γραμμένο στην κεφαλονίτικη διάλεκτο της εποχής του και όχι στη γλώσσα του ανθρώπου που το "εκδίδει". Ο Ευαγγελάτος οδηγεί το παιχνίδι στα άκρα, παρουσιάζοντας το κείμενο αυτό με την ορθογραφική μορφή που το "βρήκε": με τη φωνητική γραφή, δηλαδή με τον ανορθόγραφο τρόπο που χρησιμοποιούσαν (με εξαίρεση ελάχιστους λογίους) οι άνθρωποι της εποχής. Το αποτέλεσμα είναι ένα δεύτερο λογοτεχνικό κείμενο δίπλα στους στίχους του Κατσαΐτη ένα κείμενο ευφάνταστο και διασκεδαστικό, που αποκτά τη λογοτεχνική του υπόσταση αφενός από στοιχεία που απορροφά από τους παρακείμενους στίχους, από τους οποίους είναι βέβαια εξαρτημένο, και αφετέρου από την παρωδιακή υφή που του προσδίδει η διπλή ενέργεια (διαλεκτική και φωνητική) της γλωσσικής υπόκρισής του. Δεν ξέρω αν ήταν στις προθέσεις του Ευαγγελάτου, όμως στην παρωδιακή μας παράδοση αισθάνομαι ότι έρχεται να προστεθεί και μια παρωδία σκηνοθετικών σημειώσεων, η οποία, αν συναρτηθεί με τις συνήθεις σημειώσεις του συγγραφέα της για άλλες παραστάσεις του, θα μπορούσε να διαβαστεί και ως αυτοπαρωδία.
Το δεύτερο στοιχείο είναι η φιλολογική μελέτη που προτάσσεται ως εισαγωγή στο βιβλίο, η οποία είναι διπλά διαφωτιστική. Πρώτον, γιατί παρέχει νέες πληροφορίες από αρχειακή έρευνα, που καθιστούν καθαρότερη όχι μόνο τη βιογραφική αλλά και τη συγγραφική εικόνα του Κατσαΐτη, καθώς βοηθούν να του αποδοθούν, πλέον χωρίς επιφυλάξεις, δύο ακόμη ποιητικά έργα, με τα οποία είχε συσχετίσει το όνομά του η κριτική: με το λανθάνον Χρονολογικό απάνθισμα για την Κεφαλονιά και με τη Νέα ιστορία Αθέσθη Κυθηρέου. Απεναντίας φαίνεται μετέωρο το ερώτημα του Ευαγγελάτου αν το επτανησιακό "μυθιστόρημα
" Καλόανδρος πιστός μπορεί να σχετίζεται με τον Κατσαΐτη, καθώς οι υπέρμετροι ιταλισμοί του έργου υπονομεύουν μια τέτοια σκέψη. Και δεύτερον, γιατί ο Ευαγγελάτος προτείνει μια νέα ανάγνωση του Κατσαΐτη, ανάγνωση αναθεωρητική που θα μπορούσε να μας βοηθήσει να αποκολληθούμε από την ιδέα που έχουμε γι' αυτόν.
Μολονότι το 1950 εκδίδοντας τα σχεδόν άγνωστα τότε έργα του Κατσαΐτη ο Εμμ. Κριαράς επεσήμανε ορισμένες από τις ποιητικές αρετές τους, η κριτική - κυρίως οι ιστορικοί της λογοτεχνίας μας - δεν τα θεώρησε άξια θετικής εκτίμησης. Για τον Λίνο Πολίτη ο Κατσαΐτης είναι «ένας καθυστερημένος επίγονος [της κρητικής ακμής] με πολύ αμφίβολη αξία» για τον Κ. Θ. Δημαρά "από το έργο του έχει λείψει ολότελα η δημιουργική πνοή". Ο Ευαγγελάτος αμφισβητεί αυτή την άποψη κρίνοντας ότι ο Κατσαΐτης είναι «πολύ σημαντικότερος θεατρικός συγγραφέας αλλά και ποιητής απ' ό,τι πιστεύεται»: ως τραγωδοποιό τον θεωρεί τον σπουδαιότερο εκείνων των εποχών μετά τον Χορτάτζη ως ποιητή τον χαρακτηρίζει, τόσο για κάποια χωρία του Κλαθμού Πελοποννήσου όσο και για ορισμένα λυρικά και "δραματικά" σημεία των θεατρικών του έργων, "όχι μέτριο αλλά ιδιοφυή".
Διατυπούμενη από άνθρωπο που δεν είναι μόνο αναγνώστης αλλά και έχει σκηνοθετήσει τα θεατρικά έργα του Κατσαΐτη (και έργα του κρητικού θεάτρου) - εχει, συνεπώς, εσωτερικότερη γνώση της δραματουργικής τους ποιότητας - η κρίση του Ευαγγελάτου για τον τραγωδοποιό Κατσαΐτη αποκτά ιδιαίτερη σημασία και παρουσιάζεται πειστική, όπως θα πρέπει να συμφωνήσουμε με την άποψή του ότι πολύ πιο αξιόλογος απ' ό,τι πιστεύεται είναι και ο ποιητής του Κλαθμού Πελοποννήσου. Θα πρόσθετα ότι ο Κατσαΐτης είναι σημαντικός λυρικός και για ορισμένα κομμάτια του Αθέσθη, και ότι μια νέα και απροκατάληπτη ανάγνωση του έργου του, καθώς και του έργου του Βελάστη και ορισμένων ποιημάτων του Δαπόντε, θα μπορούσε να διασαλεύσει την πεποίθησή μας ότι ο 18ος αιώνας μας είναι αντιποιητικός.
Ο κ. Νάσος Βαγενάς είναι καθηγητής της Θεωρίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Του ΝΑΣΟΥ ΒΑΓΕΝΑ στο ΒΗΜΑ